Wychodziły tu teś liczne ksióńżki i popularne do dzisio kalyndorze. Ludzie sie kształcili, uświadómiali duchowo, hladali też swojij idyntyfikacyji etnicznej czy aji narodowej. Byli tacy co szli za chlebym, naukom, karieróm w kierunku cywilizacyji niymiecko-austryjackij, szli do szkół niymieckich, szli na studyja na austryjackich uniwersytetach i zostowali w tyj kulturze, aji sie w nij z sukcesym asymilowali. Byli u nas też liczni Żydzi kierzi mieli swojóm kulturym, religiym i narodowość. Byli też, zwłaszcza w rejónie Frydka i Ostrawy liczni Czesi czy Morawianie, kierzi rozwijali i odrodzali swojóm krasnóm i bogatóm kulturym oraz poczuci narodowe i również przicióngali Cieszynioków ku swoimu „etnikum”. Byli też bardzo aktywni w nikierych dziedzinach Ślązakowcy, kierzi dónżyli do autónómii Ślónska i rozwijali swoje poczuci etniczne. Natomiast w XIX wieku po łobu strónach łOlzy wykształciła sie, pod wpływym „budzicieli” takich jak Paweł Stalmach czy Andrzej Cinciała i wielu ich wybitnych kontynuatorów, równie potynżno fala ducha polskigo, kiery nie wstydził się, a wryncz był dumny ze swojego ślónskigo i ludowego korzynia. Było to zjawisko w całej ówczesnej Polsce mało spotykane w tej skali, bo polsko tożsamość zdominowano była downij przez wspaniałóm kulturym szlachecko-inteligynckóm a silny, samosterowny i samodzielny ruch ludowo-regiónalny w takij powszechnej skali i masie, i z ambicyjami narodowymi, ba - aji uniwersalnymi – jaki sie wykształcił na Ziymi Cieszyńskij był fenomenym w skali ogólnopolskij. Dość wspomnieć tu nejważniyśi polski organizacyje i instytucyje powołane własnymi siłami przez lud cieszyński na Cieszyńskij Ziymi: Towarzystwo Rolnicze (1869), Towarzystwo Naukowej Pomocy (1872), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873), Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej, Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku, Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, Towarzystwo „Sokół”, Polski Związek Młodzieży Katolickiej, Polski Związek Młodzieży Ewangelickiej, Polski Związek Niewiast Katolickich, Związek Ewangelickich Niewiast, Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic „Siła” Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski”, Gimnazjum Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie, Gimnazjum Realne im. Juliusza Słowackiego w Orłowej… Nie było wiync bezpodstawne, ukute wtedy powiedzyni ło Cieszynie jako „Atynach Ślónska”.

Jak napisoł w swoim reportażu ze Ślónska Cieszyńskigo w roku 1869 krakowski profesor Lucjan Malinowski " Wyższe ukształcenie i żywsze poczucie własnej godności zawdzięczają Szlązacy austriaccy w znacznej części stanowisku, jakie zajęło duchowieństwo i nauczyciele względem ludności wiejskiej. Tutejsi nauczyciele, równie jak na Szląsku pruskim, wychodzą spośród ludności wiejskiej. Lecz ci tutaj nie stronią od ludu, z którego łona wyszli, nie panoszą się, nie wstydzą się swojego języka; przeciwnie, wśród nich właśnie znaleźć można najgorliwszych obrońców interesów ludowych. W życiu rodzinnym zachowują swojskie zwyczaje i obyczaje, żenią się zawsze z córkami gazdów; żony ich i córki zachowują strój wiejski i niczym się nie różnią od innych kobiet i dziewcząt wiejskich.". Ta „organiczno” praca duchowo, kulturalno i umysłowo prowadzóno przez lud i dlo ludu przynosiła tak znaczne i widoczne rezultaty, że moc tutejszych ludzi zaczyno chladać szyrśich i delśich horyzontów niś jyny granice Cieśińskigo Ksiynstwa, choćby to była nejbliższo sercu i nejkrasniyjśio Ziym pod słóńcym. Ludzie zaczyni kierować sie ku wiynkszij duchowej wspólnocie i za przikładym „narodowych budzicieli” zwracali się ku wielkim łośrodkóm kulturalnym z inkśich rejonów ówczesnego polskigo świata – ku Krakowowi, Lwowowi, Wilnu czy Warszawie. Dzieła klasyków polskij literatury nóńść można było w wielu cieszyńskich dómach mieszczańskich, chłopskich czy górolskich. Wielu Cieszynioków z Istebnego, Jabłónkowa, Wiseł czy Orłowej osobiście koryspóndowało i współpracowało z nejwybitniyjszymi polskimi twórcami takimi jak Sienkiewicz, Reymont, Konopnicka i Prus, kierzi niejednokrotnie tu przebywali i pisali swoje opowiadania, powieści czy wiersze ze słynnóm Rotóm dedykowanóm „Ludowi Śląskiemu” na czele. Prości ludzie ciynżkij pracy z cieszyńskich dziedzin spotykali sie w niedziele na wspólnym czytaniu nejpiekniyjszych dzieł polskij literatury. Moc Cieszynioków o górolskich, chłopskich abo mieszczańskich korzyniach, kierzi ukóńczyli studyja we Wiedniu, Pradze, Krakowie i inkszych ośrodkach akademickich stowało sie świadómóm swoich ludowych korzyni elitóm, kiero rozsławiła etos cieszyńskij intyligyncyji po całej Europie Środkowej, w tym zwłaszcza w Polsce. Przikładym niech bedóm historyje rodów Michejdów, Buzków, Bystróniów, Suszków i wielu inkśich, z kierych wywodzili się wybitni profesorowie, naukowcy, humaniści, inżynierowie, duchowni, artyści, oficerowie czy medycy. Móndrze kształtowano na Ziymi Cieszyńskij uniwersalno tożsamość polsko, połónczóno z silnym regiónalnym etosym cieszyńskim, zawiyrała w sebie jakoby w pigułce nejcynniyjsze cechy polskigo i europejskigo humanizmu, zabarwióne specyficznym „cieszyńskim”, ludowym kolorytym. Nejważniyjśi z nich to: pracowitość, ludowe korzynie, chłopsko i mieszczańsko determinacyja oraz łodpowiedzialność za swoje czyny i słowa, równy szacunek zarówno dlo pracy jak i dlo nauki, wielokulturowość, wielojynzyczność, wieloreligijność, pluralizm polityczny, tolerancja i zrozumiyni dlo łodmiynnych zapatrywań, szacunek dlo inkśich narodów, ważno rola niewiast w życiu społecznym, umiyjyntność przekraczanio barier etnicznych i bogate doświadczyni współpracy miyndzynarodowej na pograniczu.

Na tym wspaniałym i drogocynnym kapitale naszych Przodków mogymy współcześnie budować dobróm prziszłość dlo nas oraz dlo pokolynio naszych dzieci i wnuków. Prziszłości nie do sie budować bez wartości, bez móndrości, bez kapitału społecznego, gospodarczego i kulturowego. A my tu tyn kapitał i ty wartości mómy, mómy swoje łorganizacyje społeczne i kulturalne, mómy zespoły, szkoły, czytelnie, wydawnictwa. Poradzimy tu na Ziymi Cieszyńskij współpracować z każdym człowiekym, każdóm organizacjom niezależnie łod jynzyka jakim sie posługuje, czy kraju w jakim sie znajduje. Zaolzianie majóm swoich przyjaciół po łobu strónach łOlzy i dalij w całych Czechach, na Słowiokach i w Polsce. Majóm też przi łodewrzytych granicach przyjaciół w całej Europie i aji w łodległych zakóntkach świata. Tym co Zaolziański Región wyróżnio w tyj czyńści Europy je właśnie bogactwo kultury łodziedziczónej po przodkach i dwu, trzi a nawet cztyro-jynzyczno kultura oraz szkolnictwo - dyć edukacyja prowadzóno je tu w jynzyku czeskim, polskim, angielskim i aji „po naszymu”, nie mówiónc ło inszych jynzykach. Taki wielojynzykowe i wielokulturowe kształcyni młodych ludzi niesamowicie wzbogaco ich duchowo i łotwiyro oczy, uczónc dziwać sie na świat jakoby ponad granicami. Dziśio w każdym kraju, w całej Europie i aji na świecie potrzeba ludzi, kierzi nie zamykajóm sie sztywno w ramach jednej wspólnoty, jednego regiónu, czy jednego kraju. Kierzi poradzóm przekraczać granice miyndzy ludziami, różnymi światopoglóndami i kulturami. Kierzi swojóm móndróm, otwartóm na drugigo człowieka postawóm ukazujóm, że może być życi w tyj czyńści naszej Europy lepsze, móndrzyjsze, piekniyjsze i bogatsze.

Jakże pasuje do naszej współczesnej Zaolziańskij sytuacyji postulat budowanio tu na tyj Cieszyńskij Ziymi naszego, niepowtarzalnego i bliskigo sercu „Małego Cyntrum Świata”. Jak pisze, w tak właśnie zatytułowanym, krasnym eseju Krzysztof Czyżewski, twórca fundacyji „Pogranicze. Ośrodek Sztuk, Kultur, Narodów” w Sejnach na polsko-litewskim pograniczu: „Tu po łotwartość i sztukym życio społym zstympuje sie w głómb pamiyńci i do samych strzewi miyjsca, palimpsestu różnych losów i kultur. To, co było głymbokim podziałym po wyrchu, w głymbinie łodnajduje wspólny korzyń, je splecióne. Tu zakorzyniyni je formóm łodzyskiwanio prziszłości. Małe cyntrum świata ustanowiane je w cióngłości tradycyji. Ni moźna zabywać, źie tradycyja to żywo rzyka, a nie strzeżóne stawy stojóncej wody. Wierność tradycyji to nie yny upamiyntniani, ale i kóntynuacyja. Jeśi uświadómimy se, kim byli Ci, kierym chcymy dochować wierności, łokoże sie, źie ło cióngłości tradycyji stanowi nieustanne zmiyniani świata, przekroczani granic i bunt prociw zastygłym formóm życio. Małe cyntrum świata je prowincyjóm zdolnóm wyzwolić z prowincyjonalizmu. Tworzóm go ludzie głodni rajzy poza horyzónt swojskości, ku wolnymu aktowi tworzynio zakorzyniónymu w życiu wspólnoty i rozwijajóncymu sie w cióngłym z nióm dialogu. Wspólnota to łobcowani – zawiónzuje jóm móndre sómsiedztwo z ludziami, z kierymi sie różnimy i wdycki bedymy sie różnić. Pogranicze nie zaciyro granic, ale uczy sztuki życio w wielogłosie kultur i światopoglóndów"…

W imie życio buntujmy sie wiync prociw wszelakimu skostniynu, kiere zabijo twórczóm myśl i postymp ku lepszymu światu. Przekroczejmy granice, kiere łoddzielajóm ludzi, ale coby nie zagubić sie w tym łogrómie cywilizacyji czyrpejmy życiodajne siły z naszych wspaniałych tradycyji i budujmy na skale naszego Dziedzictwa to nasze Małe Cyntrum Świata i nasze Wielki Zaolzi!

Znej Cieszynioku górolski przikozani: Nik nie do ci wolności za darmo! Jeśi chceś przeźić swoje życi jako ćłowiek wolny i swobodny, musiś stoćić niejednóm duchowóm bitkym ło swojóm przestrzyń wolności. Majónc świadómość potynżnej łopieki Nejwyźśigo Hetmana, starej sie w swoim życiu, na swojóm ludzkóm miarym stować sie takim hetmanym dobra, kiery mo łodwagym do dobra sie prziznać, dobro realizować i dobra brónić. A nojlepsim łobuśkym w kiery Cie Pan wyposażił je niewzruśióno wiara, pracowite dłónie, łotwarty rozum, ćiste sumiyni i śierco, kiere co dej Bóg, łoby nigdy nie zamiyniło sie w kamiyń...